Από την εποχή του «Από μηχανής θεού» και του εκκυκλήματος έχει τρέξει πολύ νερό στο αυλάκι. Αν και δεν ξεχνάμε την συμβολή της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας και τις συμπαντικές αλλαγές και αξίες που έφερε σ΄ αυτό που μέχρι σήμερα ισχύει και ονομάζεται ΘΕΑΤΡΟ, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε με σεβασμό σε μύρια άλλα επιτεύγματα της τεχνολογίας. Η μηχανική, ο ηλεκτρισμός, η ακουστική, τα ηλεκτρονικά, στο πέρασμα των αιώνων έκαναν την ζωή των ανθρώπων του θεάτρου πιο εύκολη και την θεατρική σύμβαση και ψευδαίσθηση να πλησιάζει την πραγματικότητα, τόσο που η σύμβαση να μπερδεύεται με την αλήθεια πάνω στη σκηνή ουκ ολίγες φορές.
Πράγματι, οι Περίακτοι, το εκκύκλημα, η εξώστρα είναι οι σκηνικοί πρόγονοι των σύγχρονων ψηφιακών μέσων που έχουν στα χέρια τους οι άνθρωποι του θεάτρου, όπως ο Αισχύλος , ο Σοφοκλής ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης είναι οι πρόγονοι του Σαίξπηρ, του Μολιέρου, του Γκαίτε, του Λόρκα, του Μπρεχτ, του Ιψεν και του Τσέχωφ.
ΤΟ ΧΤΕΣ ΠΟΥ ΞΕΜΑΚΡΑΙΝΕΙ
Από τον καιρό που ο Ευριπίδης κλεισμένος σε μία σπηλιά έγραφε την Μήδεια και τις Βάκχες, μας χωρίζουν αιώνες. Ο σκηνοθέτης επινοούσε με την φαντασία του οράματα, που για να υλοποιηθούν απαιτούσαν νέους μηχανισμούς. Πρόθυμοι μηχανικοί και εφευρέτες έσπευδαν να ικανοποιήσουν το όραμα του, επινοώντας απίθανες μηχανές και εκμεταλλευόμενοι τα επιτεύγματα των επιστημόνων.
Συμπαντικές αλλαγές έγιναν στη σκηνή όταν ανακαλύφθηκε ο ηλεκτρισμός. Τα κεριά που τοποθετούνταν περιμετρικά της σκηνής, για να φωτίζουν τον Μολιέρο και τον θίασο του και που έκαναν το παχύ μακιγιάζ να λιώνει από την ζέστη αντικαταστάθηκαν πρώτα από τις λάμπες ασετιλίνη και μετά από τις ηλεκτρικές λυχνίες πυρακτώσεως. Εκεί συνέβη μια επανάσταση, η φαντασία οργίασε. Μπορούσε ο σκηνοθέτης να φωτίζει από πάνω και να πλησιάσει περισσότερο το φως της μέρας. Στη συνέχεια βρέθηκαν ειδικά διαμορφωμένα μεταλλικά κυλινδρικά σώματα για να τοποθετηθούν οι λάμπες, ώστε το φως τους να μην διαχέεται παντού, αλλά μόνο από μπροστά, που το μεταλλικό πλαίσιο άφηνε ένα κυκλικό άνοιγμα. Η οπτική στη συνέχεια έβαλε το χεράκι της και προμήθευσε στους κατασκευαστές ειδικούς φακούς που μπήκαν μπροστά στο κυκλικό άνοιγμα και έκαναν το φως να κατευθύνεται πιο συγκεντρωτικό εκεί που πρόσταζε και έδειχνε το δάχτυλο του σκηνοθέτη.
Η επιστήμη των θεατρικών φωτισμών είναι τεράστια. Συνειδητά χρησιμοποιώ των όρο επιστήμη. Διότι είναι επιστήμη. Από τις λάμπες πυρακτώσεως μέχρι τα σημερινά ρομποτικά, και moving heads όλα συγκλίνουν στην υλοποίηση σκηνοθετικών οραμάτων και την φόρτιση της θεατρικής σκηνής και δράσης με δραματικότητα, ρομαντισμό, ποίηση. Μια άλλη επίσης επιστήμη είναι η ακουστική και όλη η συμπεριφορά του ήχου. Προενισχυτές , Ενισχυτές, μικρόφωνα και ηχεία είναι στην υπηρεσία του θεάματος για να κάνουν την φωνή του ηθοποιού να φτάσει και καλύψει μεγάλα πλήθη θεατών και με compresors και φίλτρα που βελτιώνουν το φωνητικό αποτέλεσμα ειδικά στην όπερα και στις συναυλίες.Η μηχανική έδωσε στο θέατρο την σχεδόν άμεση και με πολλούς τρόπους εναλλαγή σκηνικών. Περιστροφικές σκηνές, βαγονέτα, τραμπουκέτα κάνουν τους ηθοποιούς να εμφανίζονται από τα έγκατα των θεάτρων, και τα σκηνικά όσο ογκώδη και αν είναι μπορούν να αλλάζουν εύκολα, να παριστούν θάλασσες, βουνά, καράβια, γίγαντες και τέρατα.
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Το σήμερα είναι ακόμα πιο εντυπωσιακό.
Ενώ όπως αναφέραμε το θέατρο χρησιμοποιεί όλα τα είδη των εφέ – από φωτισμό έως ήχο – για εκατοντάδες χρόνια για να κάνει την εμπειρία πιο συναρπαστική για το κοινό, οι νέες πρωτοποριακές τεχνολογίες προσφέρουν έναν μοναδικό τρόπο προσθήκης μιας επιπλέον διάστασης στις παραστάσεις.
Η βιομηχανία του θεάτρου πειραματίζεται με συναρπαστικές τεχνολογίες. Virtual Reality (VR), Augmented Reality (AR) και Mixed Reality (MR) (εικονική πραγματικότητα , Eπαυξημένη πραγματικότητα και Mικτή πραγματικότητα αντίστοιχα) στρεφουν τη μορφή της τέχνης σε νέες, πρωτόγνωρες κατευθύνσεις με στόχο άντα το ενδιαφέρον του θεατή.
Θα ήταν λάθος να σχηματίσει την γνώμη ο αναγνώστης ότι η τεχνολογία ήρθε μονομερώς για να εξυπηρετήσει το εκάστοτε σκηνοθετικό όραμα. Η σχέση είναι αμφίδρομη. Η σκηνοθεσία με τη σειρά της προσαρμόστηκε και συνεργάστηκε με την τεχνολογία φέρνοντας νέα στοιχεία στην ψυχολογία, στην κίνηση, στην φωνή και στον ήχο και σε ότι εν πάση περιπτώσει εκπέμπεται από την σκηνή προς την πλατεία. Εκεί που προηγουμένως ο ήχος μιας καταιγίδας γινόταν με μία μεγάλη λαμαρίνα που την κουνούσαν βίαια, μπήκε το μαγνητόφωνο που απέδιδε την καταιγίδα με μαγνητοφωνημένους φυσικούς ήχους. Το ίδιο έγινε με τον αέρα, την βροχή κλπ αλλά και με την μουσική. Ενώ δηλαδή μια αρκετά μεγάλη ορχήστρα με φυσικά όργανα έμπαινε στο προσκήνιο και σε ένα βάθος 1,5 περίπου μέτρου, με το μαγνητόφωνο και με την εξέλιξη του (κασέτα, cd και τελικά computer με το κατάλληλο software) η ορχήστρα καταργήθηκε και την θέση της πήραν ογκώδη ηχεία και ενισχυτές.
Οι παραστατικές τέχνες όμως δεν είναι μόνο θέατρο και χορός. Δεν είναι μόνο σκηνή που αναγκάζει τον θεατή να παρακολουθεί έχοντας μια μετωπική σχέση με τους χορευτές και ηθοποιούς. Είναι κινηματογράφος και τηλεόραση. Και ο χώρος είναι τα πλατό και τα φυσικά τοπία. Φωτισμός και ήχος αναγκάστηκαν να βάλουν στην παρέα τους το φιλμ, στη συνέχεια το βίντεο και το μοντάζ.
Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος
Η ψηφιακή τεχνολογία έφερε τα πάνω κάτω. Αν παλιότερα είχαμε μία τεχνολογική επανάσταση κάθε περίπου 30 χρόνια τώρα έχουμε σχεδόν κάθε μέρα.
Οι ικανότητες του σκηνοθέτη πρέπει να είναι τεράστιες και να έχει γνώση πάρα πολλών πραγμάτων και όχι μόνο την λειτουργία του ηθοποιού πάνω στη σκηνή. Αν προηγουμένως είχαμε μία η περισσότερες συμβατικές κάμερες, που άφηναν την παρακολούθηση του θεατή και πάλι στη μετωπική σχέση και στις δύο διαστάσεις της όποιας οθόνης (κινηματογράφου η τηλεόρασης), τώρα υπάρχουν οι 360Ο κάμερες που σαρώνουν με το «βλέμμα» τα πάντα σε όλες τις διαστάσεις (πίσω μπρός, δεξιά, αριστερά πάνω και κάτω).
Αν προηγουμένως ο σκηνοθέτης έπρεπε να οργανώσει την δράση πάνω στη σκηνή για να παρακολουθήσει ο θεατής από απέναντι, τώρα τι πρέπει να κάνει όταν ο θεατής (η κάμερα) είναι στη μέση της σκηνής και οι ηθοποιοί κινούνται και μιλούν από παντού?
Ναι, η σκηνοθεσία εγκατέλειψε τις ευθείες κατευθύνσεις και κινήσεις για χάρη του κύκλου
Οι ηθοποιοί τώρα θα κινηθούν γύρω από τον θεατή (την 360Ο κάμερα) και θα ανεχτούν πάνω στην σκηνή άλλον ένα ενεργό άτομο και μάλιστα με αρκετές απαιτήσεις. Γιατί αυτός τώρα όχι μόνο τους βλέπει από παντού και δεν μπορούν να του κρυφτούν αλλά μπορεί και δρα κιόλας, μπορεί και επιλέγει ποιόν θα παρακολουθήσει. Ο πρωταγωνιστής που έπαιρνε την μερίδα του λέοντος στην προσοχή και το ενδιαφέρον του θεατή κατεβαίνει από το θρόνο του, γιατί μπορεί να μιλάει και να πάσχει, αλλά ο θεατής επιλέγει να κοιτάξει αλλού. Μπορεί ο Αμλετ να λέει τον διάσημο μονόλογο του, αλλά ο θεατής είναι ελεύθερος να κοιτάει πίσω, τα κάστρα της Δανιμαρκίας ακούγοντας τον μεταλλικό ήχο της πανοπλίας του ταπεινού φρουρού που πάει και έρχεται, φορώντας περικεφαλαία και κρατώντας ακόντιο. Στην περίπτωση αυτή το ερώτημα «να ζει κανείς η να μην ζει» παίρνει μία επιπλέον υπαρξιακή σημασία όχι μόνο για τον Αμλετ αλλά και για τον ηθοποιό που τον υποδύεται.
ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ…ΠΟΥ ΠΑΕΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ?
Το θέατρο χρησιμοποιούσε πάντοτε την τεχνολογία, αλλά αυτό που έχουμε τώρα είναι ένα εντελώς νέο κύμα τεχνολογιών που φέρνει μαζί τους τις δυνατότητες για νέα είδη θεάτρου και αφήγησης γενικότερα. Και αυτό συμπαρασύρει όλους τους παράγοντες και την λειτουργία τους. Συγγραφείς σκέφτονται και φαντάζονται σε 360Ο και οι σκηνοθέτες, σκηνογράφοι, costume designers, light designers κλπ δουλεύουν με story board. Είναι συναρπαστικό να βλέπει κανείς συγγραφείς, σκηνοθέτες και σχεδιαστές να δουλεύουν με τους Creative Technologists και να ενθουσιάζονται καθώς εξερευνούν νέους τρόπους για να μεταφέρουν την τέχνη της αφήγησης στο κοινό.
ΤΟ ΚΟΙΝΟ ? ΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΠΟΘΟΥ-Ο ΑΙΩΝΙΑ ΑΓΝΩΣΤΟΣ
Αν όλες αυτές οι τεχνολογίες λειτουργούν στο παρόν αλλά προοιωνίζουν και το μέλλον, τότε σε ποιο κοινό έχουν σκοπό να απευθυνθούν? Ποιο είναι το «Κοινό του μέλλοντος»? Τι προσδοκά και πως ψυχ-αγωγείται? Πόσο ζωντανή μπορεί να γίνει η παράσταση (παράσταση: εκ του παριστάνω μεν αλλά δεν είμαι).
Μέσα από την ψηφιακή καινοτομία στις τέχνες, μέχρι που μπορεί να φτάσουν οι νέοι τρόποι με τους οποίους το κοινό μπορεί να βιώσει ζωντανή απόδοση χρησιμοποιώντας νέες και αναδυόμενες τεχνολογίες? Οι τέχνες και δει οι παραστατικές αναπτύσσονται καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται, και υπάρχουν όλο και περισσότερες ευκαιρίες που μπορούν να πειραματιστούν οι καλλιτέχνες για να φέρουν αυτήν την τεχνολογία στο παγκόσμιο κοινό. Αυτό το κοινό θα δείξει τι μπορεί να επιτευχθεί. Τι θα μείνει και τι θα σβήσει, τι θα εξελιχθεί ακόμη περισσότερο και τι θα μείνει στάσιμο, τι θα εξαφανιστεί και τι θα ενσωματωθεί στην ήδη υπάρχουσα εμπειρία αιώνων. Αυτό κοινό περισσότερο άγνωστο και απρόβλεπτο από ποτέ, δεν μετριέται και δεν καθορίζεται με τους γνωστούς δείκτες από την κοινωνική θέση, την ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, η την οικονομική επιφάνια. Τώρα πια τα κριτήρια και οι δείκτες μέτρησης, είναι παγκόσμιοι και συμπεριλαμβάνουν λαούς, και γενεές ολόκληρες. Ένα κοινό αποξενωμένο από την τεχνολογία, την τέχνη και την δημιουργία δεν είναι κάτι που θέλει κανείς.
Είμαστε στο μέσον της διαδρομής. Μιας διαδρομής που μάλλον δεν έχει τέλος. Καλλιτέχνες και creative technologists εργάζονται σε διάφορες πτυχές τομείς και κάθε τρελό project διαγράφεται στις οθόνες των computers. Ο καιρός που θα βγει για να συναντήσει το ευρύ κοινό που δεν έχει δει ποτέ κάτι ανάλογο δεν αργεί και είναι εξαιρετικά συναρπαστικό.
Μια μικρή έρευνα στο «πανταχού παρόν και τα πάντα πληρών» διαδίκτυο είναι αρκετή για να μας εντυπωσιάσει.
Το περιβόητο Royal Shakespeare Company για παράδειγμα, το …μακρινό 2016 στην ΤΡΙΚΥΜΙΑ του Σαίξπηρ, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία της intel, παρουσίασε το καλό ξωτικό του Πρόσπερο, τον Ariel, ως ψηφιακό είδωλο, ζωντανά και σε πραγματικό χρόνο. Ο ηθοποιός Mark Quartley φόρεσε ένα κοστούμι με σένσορες κίνησης, κάνοντας το «avatar» του Ariel να εμφανίζεται στα πιο απρόβλεπτα μέρη του θεάτρου Σφαίρας και οι θεατές να εντυπωσιάζονται με τις πτήσεις του από την μία μεριά στην άλλη. Το The Imaginarium Studios και η Intel έδωσαν με την τεχνολογία και την τεχνογνωσία τους μια ιδιαίτερη και πανηγυρική αίγλη στην επέτειο των 400 χρόνων από το θάνατο του μεγάλου βάρδου.
Η πλατφόρμα επαυξημένης πραγματικότητας ARShow στο Τελ-Aβιβ επιτρέπει στο κοινό να βιώσει τη μικτή πραγματικότητα χρησιμοποιώντας ένα λειτουργικό σύστημα, που μπορεί να συγχρονιστεί με απεριόριστο αριθμό συσκευών/χρηστών προσφέροντας μία μοναδική συλλογική εμπειρία.
To “Κόσμος μέσα μας» (Cosmos Within Us) είναι ένα πείραμα VR. Οι συμμετέχοντες μπαίνουν στο μυαλό του Aiken, ενός 60χρονου άνδρα με Αλτσχάιμερ, ο οποίος προσπαθεί απεγνωσμένα να κρατήσει τις παιδικές του αναμνήσεις. Με την παρέμβαση μουσικών και τραγουδιστών οι συμμετέχοντες βοηθούν τον Aiken να συνειδητοποιήσει διαφορετικούς ήχους και να ξεπεράσει το πρόβλημα και την ασθένεια του.
Το Under Presents project ξεκίνησε για πρώτη φορά στο Sundance Festival το 2017, και είναι πλέον διαθέσιμο στο Oculus Quest για οποιονδήποτε θέλει να το δοκιμάσει. Εάν το κάνει πρέπει να είναι έτοιμος για κάτι μοναδικό: Το ζωντανό θέατρο είναι παρόν και πραγματικοί ηθοποιοί αντιμετωπίζουν τους θεατές τους οδηγούν στη σκηνή για interactive activities και επιβάλουν ποινές σε περίπτωση κακής συμπεριφοράς τοποθετώντας τους παίκτες/θεατές σε ένα κλουβί.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΜΕ ΕΝΑ ΧΑΜΟΓΕΛΟ (γεμάτο νόημα)
Ο κατάλογος είναι μεγάλος και εντυπωσιακός για την λειτουργία των συστημάτων και τις νέες εμπειρίες που προσφέρουν. Το μέλλον υπόσχεται πολλά. Εκείνο που δεν μπορεί να υποσχεθεί είναι η ποίηση που υπάρχει στο ζωντανό κορμί του ηθοποιού, μπροστά στη ζωντανή οντότητα και το βλέμμα του θεατή, που βιώνουν μαζί την ίδια δημιουργική εμπειρία, σε παρόντα χρόνο επιστρατεύοντας την φαντασία, τον ψυχικό και πολιτισμικό ορίζοντα και την ευαισθησία και των δύο, ηθοποιού και θεατή. Αν ο Ζενέ αναβίβαζε τον ηθοποιό στο ύψος του αγίου, που στεκόμασταν με δέος μπροστά του καθώς αυτός «μαρτυρούσε» πάνω στο ξύλινο πατάρι, τώρα μέσα στα δαιδαλώδη και χαοτικά κυκλώματα των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ψάχνουμε απεγνωσμένα να βρούμε ένα εικόνισμα να ανάψουμε ένα κεράκι.
Το θέατρο ήταν και είναι ένας χώρος (και χρόνος) στοχασμού. Φιλοσοφικού, πολιτικού, υπαρξιακού. Ο διάλογος σκηνής πλατείας ήταν το πεδίο που συναντούσαμε τον πολιτισμό και τον ανθρωπισμό μας. Τώρα ο μασκοφορεμένος θεατής με ποιόν θα συνομιλήσει? Με ποιόν θα στοχαστεί? Θα βρει κάποιες απαντήσεις στα δικά του πολιτικά και υπαρξιακά ερωτήματα?
Βλέπετε είναι και η τεχνολογία που πρέπει να απαντήσει σε κάποια προβλήματα και ανάγκες του παντοδύναμο κοινού. Δεν ξέρω αν το έχουν αντιληφθεί οι κοινωνοί της.
H απόλυτη δημοκρατία που επικρατούσε τόσο στο κοίλο της Επιδαύρου όσο και στο πιο σκοτεινό Black Box του Soho και του Off-off Broadway ζητάει να έχει μία θέση στην μοναξιά του σύγχρονου θεατή που έχει όλο τον κόσμο στην μάσκα που φοράει και στο remote control που κρατάει. Θα την βρει?
Προσωπικά -αν μου επιτρέπετε- πιστεύω πως οι ανύποπτες πλατφόρμες και τα ανέμελα ευδαιμονισμένα λογισμικά θα κάνουν πολλά χρόνια να την κατακτήσουν.