Συνεντευξη Ειρήνη Γιαβάση
Στα τέλη του Ιανουαρίου κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg η ποιητική συλλογή του Ocean Vuong, Νυχτερινός ουρανός με τραύματα εξόδου, όπως επίσης και το πεζό του, Στη γη είμαστε πρόσκαιρα υπέροχοι. Πρόκειται για δύο βιβλία που συζητήθηκαν πολύ, καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας, παρά το νεαρό της ηλικίας του, είναι ήδη αναγνωρισμένος διεθνώς και βραβευμένος, μεταξύ άλλων, με το T.S. Eliot prize. Διαβάσαμε την ποιητική συλλογή, μεταφρασμένη από τον Δημήτρη Μαύρο και συναντηθήκαμε μαζί του για να συζητήσουμε για το βιβλίο και τις επιλογές της μετάφρασης. Τα θέματα που πραγματεύεται η συλλογή είναι οι γονείς του Vuong και η σχέση του μαζί τους, η προσωπική του ιστορία και ο πόλεμος του Βιετνάμ, η κληρονομιά του και η θέση του στην αμερικανική κοινωνία ως μη λευκού, queer ατόμου.
Ότι αγόρι που πλαγιάζει
πλάι σε αγόρι
πρέπει να φτιάχνει έναν αγρό
γεμάτο χτύπους.
Ότι το να ακούω το όνομά σου
είναι ν’ ακούω τα ρολόγια
να γυρνάνε πίσω ακόμη μια ώρα
και το πρωί
βρίσκει τα ρούχα μας
στην μπροστινή βεράντα της μάνας σου πεταμένα
σαν κρίνα που έχουν μαραθεί.
(από το ποίημα Στην γη είμαστε πρόσκαιρα υπέροχοι)
Τι εξυπηρετεί μια δίγλωσση μετάφραση; Θα έπρεπε όλα τα ξενόγλωσσα να κυκλοφορούν με αυτόν τον τρόπο;
Σε μια εποχή που ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι δίγλωσσο, και μάλιστα με πολύ καλή γνώση των αγγλικών, η δίγλωσση έκδοση επιτρέπει ιδανικά την απόλαυση και την αντιπαραβολή δύο «πρωτοτύπων». Παράλληλα υπάρχει μια συμπληρωματική σχέση μεταξύ του πρωτότυπου και της μετάφρασής του που συμβάλλει στην ένταση της αναγνωστικής απόλαυσης. Δεν θεωρώ ότι υπάρχει ένας κανόνας ο οποίος θα έπρεπε να ακολουθείται απαράβατα. Εμένα προσωπικά με εξυπηρετούν και απολαμβάνω τις δίγλωσσες εκδόσεις, γιατί δεν διαβάζω απλώς για απόλαυση και μου επιτρέπεται να αντιπαραβάλλω ταυτόχρονα πρωτότυπο και μετάφραση. Έτσι, αφενός αξιολογώ τις μεταφραστικές επιλογές, αφετέρου μαθαίνω από τον τρόπο που άλλοι, με περισσότερη εμπειρία από εμένα, χειρίζονται ορισμένες δυσκολίες.
Γύρνα πίσω και βρες το βιβλίο που άφησα
για μας, γεμάτο
μ’ όλα του ουρανού τα χρώματα
που ξέχασαν οι νεκροθάφτες.
Χρησιμοποίησέ το.
Χρησιμοποίησέ το για να αποδείξεις ότι τα άστρα
ήταν πάντα αυτό που ξέραμε
ότι ήταν: τα τραύματα εξόδου
κάθε άστοχης λέξης.
(Από το ποίημα Στον πατέρα μου/Στον μελλοντικό μου γιο)
Γιατί πιστεύεις ότι στράφηκε το ενδιαφέρον του κόσμου σε αυτή τη συλλογή;
Εάν εννοούμε το ενδιαφέρον του ελληνικού κοινού, αυτό ακολουθεί πάντοτε το παγκόσμιο και ο Vuong έχει βραβευτεί επανειλημμένα (και όχι μόνο με το T.S. Eliot Prize) σε εξαιρετικά νεαρή ηλικία. Τα βραβεία τον έκαναν γνωστό, αλλά δεν είναι ο λόγος για τον οποίο αγαπάει ο κόσμος τα έργα του. Η ποίησή του είναι queer χωρίς να εξαντλείται στο queerness της, αλλά ακριβώς λόγω αυτού φαντάζομαι πως η queer κοινότητα τον ανακάλυψε αρκετά πριν από τους υπόλοιπους. Το ότι τα ερωτικά του ποιήματα για παράδειγμα αφορούν και το straight κοινό το θεωρώ μεγάλο επίτευγμα. Βέβαια, η οικουμενικότητα της ποίησής του υπερβαίνει την ερωτική θεματική. Χρησιμοποιώντας απόλυτα προσωπικό βιωματικό υλικό, «μιλάει» σε άτομα που μπορεί εκ πρώτης όψεως να μην έχουν καμία σχέση με αυτό. Οι πολλές αναφορές στον πόλεμο του Βιετνάμ παύουν να αφορούν μόνο το Βιετνάμ και τον Vuong και ανάγονται σε αρχέτυπα: στο αρχέτυπο του πολέμου με τις φρικαλεότητες που κουβαλάει και στο αρχέτυπο του ανθρώπου που εγκαταλείπει την πατρίδα του επειδή αναγκάζεται. Αντίστοιχα, οι εμπειρίες που περιγράφει από τη μετανάστευσή του στην Αμερική, που αφορούν τον ίδιο και την οικογένεια του, αποτελούν εμπειρίες οι οποίες, με ανεπαίσθητες ή σημαντικές αποκλίσεις αλλά παρόμοιο πυρήνα, έχουν βιωθεί από πάρα πολλούς ανθρώπους ανά τους αιώνες.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ένας νέος μεταφραστής της ποίησης;
Χρειάζεται να σημειωθεί ότι είναι διαφορετικές οι προκλήσεις ενός νέου λογοτέχνη και ενός νέου μεταφραστή. Ο μεν λογοτέχνης έχει ευθύνη απέναντι μόνο στον εαυτό του, ενώ ο μεταφραστής μεταχειρίζεται τον πνευματικό μόχθο ενός άλλου. Παράλληλα, τα πρώτα έργα ενός νέου λογοτέχνη αντιμετωπίζονται με μεγαλύτερη επιείκεια από ό,τι οι πρώτες μεταφράσεις κάποιου. Γι’ αυτό μιλάμε για νεανική και ώριμη ποίηση και όχι για νεανική και ώριμη μετάφραση – ίσως και να έπρεπε. Είναι και αυτή μια τέχνη η οποία προϋποθέτει καλή γνώση και των δύο γλωσσών, αλλά κυρίως την εύρεση σημείων σύνδεσης με το πρωτότυπο και την ερμηνεία του.
Αυτές είναι κάποιες γενικές προκλήσεις αλλά υπάρχουν και άλλες που αφορούν έργα συγκεκριμένων απαιτήσεων. Μεταφράζοντας χρειάζεται να βρει κανείς τρόπους να αποδώσει στο βαθμό του δυνατού τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε ποιήματος που συμπεριλαμβάνουν τη στίξη, τη σύνταξη, τη μορφή κ.λπ. Προσωπικά, θεωρώ προτιμότερο να ακολουθούνται οι επιλογές του ποιητή, γιατί δεν είναι μόνο ηχητικά ή μορφολογικά στολίδια, αλλά και προεκτάσεις του περιεχομένου.
Ποια επιλογή σε ζόρισε περισσότερο στα ποιήματα του Vuong;
Ο τίτλος «Homewrecker», στο οποίο η μόνη απόδοση που υπάρχει αυτή τη στιγμή στα ελληνικά είναι, μάλλον, η λέξη «αντροχωρίστρα». Ωστόσο, δεν μπορούσα να τη χρησιμοποιήσω, γιατί στο συγκεκριμένο ποίημα αυτός που διαλύει το σπίτι, την οικογένεια δηλαδή, δεν είναι μια άλλη γυναίκα, αλλά το παιδί. Οπότε, δεν υπήρξε τρόπος να το αποδώσω μονολεκτικά και αναγκάστηκα να συμβιβαστώ με την περιφραστική απόδοση: «Διαλύοντας ένα σπίτι».
Κάτι ακόμα που με ζόρισε είναι μια επιλογή για την οποία όμως είμαι χαρούμενος. Πρόκειται για το ποίημα «Deto(nation)». Ολόκληρη η λέξη θα πει «πυροδότηση» και το «nation» αποκομμένο σημαίνει «έθνος». Δεδομένης της νοηματικής συμπύκνωσης που υπάρχει στον αγγλικό τίτλο, η οποία επιτυγχάνεται με ένα λογοπαίγνιο μη μεταφράσιμο πιστά, επέλεξα την απόδοση «Αποκάλυψη χώρα» παραλλάσσοντας τον τίτλο της ταινίας «Αποκάλυψη τώρα», που αφορά τον πόλεμο του Βιετνάμ.
Στην «Ωδή στον αυνανισμό» γράφει σε ένα σημείο:
the cumshot
an art
-iculation
of chewed stars
Εδώ, παίρνει τη λέξη «articulation» (= άρθρωση) και σπάζοντάς τη στα δύο φτιάχνει με το πρώτο συνθετικό τη λέξη «art» (= τέχνη), διατηρώντας όμως και τη συνολική έννοια της αρχικής λέξης. Την ίδια στιγμή, σπάζοντας τη λέξη στα δύο στο σημείο που μιλάει για οργασμό, αναπαριστά και το κόμπιασμα ή το τράβηγμα της φωνής ενός ατόμου κατά τη διάρκεια του οργασμού. Θέλησα να αποδώσω και τις τρεις έννοιες οπότε έγινε:
το χύσιμο
μια τέχνη
άρθρωση
μασημένων αστεριών.
Με την έκδοση του βιβλίου ακούστηκε παράλληλα και η άποψη πως η ποιητική συλλογή και το πεζό θα έπρεπε να μεταφραστεί από κάποιον που ανήκει στην queer κοινότητα, μιας και ο ίδιος ο συγγραφέας ανήκει σε αυτήν. Ποια είναι η άποψή σου για αυτό;
Καταρχάς, αυτό δεν είναι μια άποψη που αφορά μόνο τον Vuong ή την Ελλάδα. Πρόκειται για κάτι που συμβαίνει παγκοσμίως. Ας πάρουμε ως παράδειγμα τη νεαρή ποιήτρια AmandaGorman. Τα ποιήματα της Gorman αυτή τη στιγμή βρίσκονται «υπό μετάφραση» και το θέτω με αυτόν τον ασαφή τρόπο, γιατί έχουν δημιουργηθεί προβλήματα σε σχέση με το πρόσωπο που είχε επιλεχθεί για την απόδοση των ποιημάτων (ΝariekeLucasRijneveld). Υπήρξαν ενστάσεις στην επιλογή αυτού του ατόμου, γιατί ήταν λευκό και μη δυαδικού φύλου και θεωρήθηκε πως τα ποιήματα πρέπει να μεταφραστούν κατά προτίμηση από μια μαύρη γυναίκα που θα είναι σε θέση να συναισθανθεί απόλυτα αφενός τι σημαίνει να είσαι μαύρος σήμερα, αλλά και το τι σήμαινε παλαιότερα και πώς αυτά τα δύο συνδυάζονται στην ποίηση της Gorman σε ένα spokenword πλαίσιο (επηρεασμένο από τη ραπ). Πιθανόν ένα μαύρο άτομο να έχει πιο άμεση βιωματική σύνδεση με την ποίησή της. Αυτό, όμως, δεν διασφαλίζει σε καμία περίπτωση την ποιότητα της μετάφρασης. Αντιστοίχως, ούτε η μετάφραση από λευκό άτομο προδιαγράφει την επιτυχία ή αποτυχία του εγχειρήματος.
Πιστεύω ότι ο πυρήνας της ανθρώπινης εμπειρίας είναι όμοιος και όταν κάποιος αισθάνεται, φέρ’ ειπείν, μόνος, από όπου και αν προκύπτει η μοναξιά του, το αίσθημα που βιώνει (θλίψη, απελπισία, ατονία, αυτοπεριχαράκωση) είναι κοινό. Επομένως, διαβάζοντας π.χ. ένα ερωτικό ποίημα του Vuong, καθώς είναι ικανός τεχνίτης του λόγου, αισθάνομαι ότι με αφορά, ακόμα κι αν έχω διαφορετική σεξουαλικότητα. Αυτό που εισπράττω διαβάζοντάς το είναι ο σαρκικός πόθος, η τρυφερότητα, η στοργή, η απογοήτευση του εφήμερου, χωρίς να με δεσμεύει το άτομο που αφορά.
Επίσης, ίσως χρειάζεται να αναρωτηθούμε κατά πόσο η αποκλειστική μετάφραση της queer λογοτεχνίας από queer άτομα θα κατέληγε στον αυτοαποκλεισμό αυτών των έργων. Αν συνεχίζαμε την ίδια σκέψη, πώς θα μας φαινόταν αν οι άντρες ποιητές μεταφράζονταν μόνο από άντρες και οι γυναίκες μόνο από γυναίκες;
Η προσωπική μου προσδοκία από έναν μεταφραστή -πέραν της τεχνικής του αρτιότητας και της γλωσσικής του δεινότητας- είναι να αντιμετωπίζει το πρωτότυπο κείμενο με σεβασμό και πάντοτε έχω στο μυαλό μου ότι μια μετάφραση δεν είναι παρά η ερμηνεία του μεταφραστή πάνω στο πρωτότυπο, γι’ αυτό και κάθε έργο επιδέχεται πολλών μεταφράσεων και όχι μόνο μίας.
Μη φοβάσαι, Όσιαν.
Το τέρμα του δρόμου είναι τόσο μπροστά μας
που είναι ήδη πίσω μας.
Μην ανησυχείς. Ο πατέρας είναι μονάχα πατέρας σου
ώσπου ένας σας να το ξεχάσει. Όπως η ραχοκοκαλιά
που δεν θα θυμηθεί τα φτερά της
όσες φορές και αν τα γόνατά μας
φιλήσουν το κράσπεδο. Όσιαν,
μ’ ακούς; Το πιο όμορφο κομμάτι
του κορμιού σου είναι όπου
πέφτει η σκιά της μάνας σου.
(από το ποίημα Μια μέρα θα αγαπήσω τον Όσιαν Βουόνγκ)
