με παγανισμό ή με χριστιανισμό Γιορτή της Ευσπλαχνίας
«Ένα άλλο βράδυ τον άκουσα να κλαίει δίπλα. Χτύπησα την πόρτα και μπήκα. Μου ‘δειξε πάνω στο κομοδίνο ένα μικρό ξύλινο σταυρό. “Είδες – μου λέει – γεννήθηκε η ευσπλαχνία”. Έσκυψα τότε το κεφάλι κι έκλαψα κι εγώ. Γιατί θα περνούσαν αιώνες και αιώνες και δε θα ‘χαμε να πούμε τίποτα ωραιότερο απ’ αυτό.»
(Τάσος Λειβαδίτης, «H Γέννηση», από το «Ο αδελφός Ιησούς»)…
Τα Χριστούγεννα, μες την καρδιά του χειμώνα, είναι ίσως η πιο χαρούμενη και γεμάτη προσδοκίες γιορτή του χρόνου. Κι αν το Πάσχα μπορεί να χαρακτηρίζεται ως αναστάσιμη χαρά στο ξύπνημα της Άνοιξης, ετούτη η χειμωνιάτικη γιορτή μοιάζει με τρυφερή επιστροφή στη μήτρα- φάτνη της πρώτης βρεφικής ηλικίας . Μνήμη μακρινή σα να αναζητά τον ξεχασμένο εαυτό, κρυμμένο στο αθώο κουκούλι της παιδικής ηλικίας. Επιστρέφουμε λοιπόν στη θαλπωρή της οικογένειας και στολίζουμε το Χριστουγεννιάτικο δέντρο αναπαράγοντας τελικά έθιμα και δοξασίες αρχαίων πολιτισμών, αφού ο εορτασμός του χειμερινού ηλιοστάσιου είναι άρρηκτα συνδεμένος με ποικίλες τελετές, που σηματοδοτούν την επιστροφή του φωτοδότη ήλιου. Ο παλαιός ήλιος πεθαίνει, ο καινούργιος γεννιέται και λάμπει υπέρλαμπρος στην κορυφή του Χριστουγεννιάτικου δέντρου, αληθινή χαρά για κάθε μικρό παιδί. Θαρρείς και στη λάμψη του στολιδιού αναγνωρίζει κάθε παιδάκι τις δικές του προσδοκίες για τη ζωή.
Στα ριζά του δέντρου σαν παραμύθι η αναπαράσταση της Γέννησης εικονογραφεί τα ιερά κείμενα…
« Εκείνες τις μέρες ο Καίσαρας Αύγουστος έβγαλε διάταγμα πως έπρεπε να απογραφεί όλη η οικουμένη. Η απογραφή αυτή έγινε πρώτη φορά όταν ηγεμόνας της Συρίας ήταν ο Κυρήνιος . Ανέβηκε τότε ο Ιωσήφ από τη Γαλιλαία στην πόλη του Δαβίδ που ονομάζεται Βηθλεέμ – επειδή εκείνος καταγόταν από τον οίκο και τη γενιά του Δαβίδ- , για να απογραφεί με τη μνηστή του Μαριάμ , που ήταν έγκυος. Και ενώ βρίσκονταν εκεί , ήρθε η ώρα της να γεννήσει και γέννησε το γιό της τον πρωτότοκο και τον σπαργάνωσε και τον έβαλε να ξαπλώσει σε μια φάτνη , γιατί χώρος για αυτούς δεν υπήρχε στο πανδοχείο»
(Κατά Λουκάν Κεφ. Β)
Μια φάτνη που γίνεται ο τόπος υποδοχής για το φτωχό, ή το ξενιτεμένο και μαζί με τους βοσκούς λίγα προβατάκια , το γαϊδουράκι, ένα βόδι ή μια αγελάδα, θα ζεστάνουν με την ανάσα τους το νεογέννητο. Τα ζωντανά παρόντα, ήρεμα και σπλαχνικά, παραστάτες στο θαύμα της ζωής . Στην αναπαράσταση, φιγούρες ξύλινες ή χάρτινες, χειροποίητες, ή περίτεχνες, βρίσκονται εκεί για να θυμίζουν έναν πολύ παλιό θρύλο: πως τα μεσάνυχτα της Γέννησης όλα τα ζώα γονατίζουν για λίγο, όταν κανείς δε τα βλέπει . Θρύλοι και δοξασίες συνδεδεμένα με τη μαγική νύχτα , όπου η ζωή θα νικήσει τον τρόμο, και όπου, κατά μια άλλη παράδοση, όλα τα ζώα για μία και μοναδική φορά, όπως συχνά συμβαίνει στους μύθους, θα μιλήσουν με ανθρώπινη ομιλία . Μάλιστα σε ένα Αγγλικό Χριστουγεννιάτικο τραγούδι του 12ου αιώνα , τα ακούμε να μιλούν μεταξύ τους και να αφηγούνται το τι πρόσφερε το καθένα στον νεογέννητο Χριστό:
Εγώ, μου λέει ένα μικρό γαϊδούρι τριχωτό
Τη μάννα του κουβάλησα στη ράχη, μοναχό
Στη Βηθλεέμ την πήγα , χωρίς να κουραστώ.
Εγώ, είπε η αγελάδα η στρουμπουλή
Εγώ για να ξεκουραστεί του έδωσα παχνί
Στο άχυρο να κοιμηθεί και να ονειρευτεί
Εγώ , είπε το πρόβατο με ζωηρή φωνή
Εγώ του έδωσα μαλλί , κουβέρτα να σκεπαστεί
Και πανωφόρι του έγινα εκείνο το πρωί
Εγώ είπε η περιστερά , ψηλά απ την σκεπή
Έκρωζα με το ταίρι μου για ν αποκοιμηθεί
Μαζί τον νανουρίζαμε στης νύχτας τη σιγή
(μτφ. Άννα Παπασταύρου)
Υπάρχει πάντα φυσικά και ήπιο-ρεαλιστική εκδοχή της φάτνης:
«Οι βοσκοί στριφογύριζαν στον ύπνο τους τσιμπημένοι απ’τους ψύλλους,
Των αγγέλων οι σάλπιγγες δεν είχαν σημάνει,
Των ουρανών δεν εσείστηκε ο θόλος.
Οι μάγοι κάναν έρωτα με τη συμβία τους στο μαλακό τους στρώμα.
Όμως τα ζώα, Στ΄αλήθεια, μηρύκαζαν το σανό τους,
Η Μαρία συστρεφόταν απ΄τους πόνους μες το αίμα
Κ΄ενώ τα μάτια του Ιωσήφ μεγάλωναν σά΄φλόγες,
Τριανταφυλλί το βρέφος άρχισε να κλαψουρίζει»
(Η Γέννηση / Ζαχαρία Στάνκου μτφ από Ρουμάνικα Γ. Ρίτσος)
Πάμπολλες οι παραδόσεις γύρω από τη συμπεριφορά των ζώων τη Χριστουγεννιάτικη νύχτα, ενώ σε αρκετές χώρες της Βορείου Ευρώπης η παράδοση τα θέλει τη παραμονή να χορεύουν γύρω από ένα στολισμένο έλατο.
Αλλά και ο στολισμός των δέντρων έρχεται από ένα βαθύ παρελθόν, καθώς έλατα και άλλα δέντρα συνήθιζαν οι ιερείς να στολίζουν στις γιορταστικές εκδηλώσεις και δεήσεις τους προς το φωτοδότη ήλιο για το χειμερινό ηλιοστάσιο . Κατ αρχήν οι Ρωμαίοι, στα Σατουρνάλια, τις γιορτές προς τιμήν του Κρόνου, όπου κρεμούσαν γιρλάντες κι άναβαν κεριά στα δέντρα, έπειτα οι Δρυΐδες ιερείς στην Αγγλία και Γαλλία, που εκείνη την εποχή του χρόνου στόλιζαν τις ιερές βελανιδιές τους με χρυσά μήλα και αναμμένα κεριά. Κρεμούσαν έπειτα γκι στα δέντρα και έκαιγαν ένα κούτσουρο από βελανιδιά ή μηλιά για να ξορκίσουν το κακό , ώστε να έχουν οι αγρότες καλή σοδιά .
Να λοιπόν που τα γκι όσο και τα ου που κρεμάμε σήμερα πάνω από τις πόρτες μας σαν έρχονται τα Χριστούγεννα , έχουν κι αυτά τις ρίζες τους στον αρχαίο κόσμο , όπως ακριβώς και το κούτσουρο , που το συναντάμε συχνά στο Χριστουγεννιάτικο τραπέζι σαν γλυκό σοκολάτα, γνωστό στη Γαλλία ως … bûche de Noël . Το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου κούτσουρου , το βρίσκουμε και στις Σκανδιναβικές χώρες , εκεί όμως με τελείως διαφορετικό τρόπο , αφού κατά τον Μεσαίωνα , καθιερώθηκε από την εκκλησία να καίει το ιερό κούτσουρο , συμβολίζοντας με τον τρόπο αυτό το θάνατο των παγανιστικών πεποιθήσεων.
Γκι , ου, μυρτιές και σχίνα , στολισμένα έλατα και πρασινάδες κάθε λογής , για να ξορκίσουν οι άνθρωποι τις μεγάλες κι αβέβαιες νύχτες του χειμώνα, αλλά και για να γιορτάσουν τις ημέρες του καινούριου χρόνου που έρχονται , ελπίζοντας πως θα ναι γεμάτες με καρπούς . Τέτοιες ελπίδες δε θα μπορούσαν φυσικά να μη συνδέονται με τη γέννηση του Θεανθρώπου , έτσι ο θρύλος λέει ότι την κρύα χειμωνιάτικη νύχτα που γεννήθηκε ο Χριστός, όλα τα δέντρα άνθισαν σαν από θαύμα κι όλη η φύση άνθισε μες την καρδιά του χειμώνα. Ίσως αυτό να εξηγεί και το γιατί συνεχίζουμε και στη Χριστιανική παράδοση να στολίζουμε τα κλαδιά του έλατου με ολοστρόγγυλες μπάλες που θυμίζουν φρούτα. Αγγελάκια , καρποί , καραμούζες και τρομπέτες πάνω στο έλατο , κορδέλες χρωματιστές, και μπάλες ολοκόκκινες λοιπόν για να θυμίζουν τους καρπούς των ανθισμένων δέντρων.
Παρότι όμως το έθιμο του στολισμένου δέντρου έρχεται από πολύ παλαιότερες εποχές , στους νεότερους χρόνους φαίνεται να είναι ο Λούθηρος που πρώτος επινόησε την ιδέα του Χριστουγεννιάτικου δέντρου.
Ο Λούθηρος, θεολόγος, και ιερέας, ηγέτης της Εκκλησιαστικής Μεταρρύθμισης στη Γερμανία του 16ου αιώνα λέγεται πως αγαπούσε τους περιπάτους στη φύση . Ο καθαρός αέρας και η φυσική άσκηση του επέτρεπαν να σκέφτεται καθαρότερα . Μια παραμονή Χριστουγέννων, περπατούσε λέει μοναχός του στο δάσος. Μαγεμένος από την ομορφιά των ελάτων κάτω από τον έναστρο ουρανό έκοψε ένα μικρό έλατο και το πήρε σπίτι του. Διακόσμησε τα κλαδιά του με αναμμένα κεράκια εις ανάμνηση της έναστρης νύχτας, ή ίσως και θέλοντας να συμβολίσει τον έναστρο ουρανό πάνω από τη Βηθλεέμ τη νύχτα της Γέννησης.
Η ιδέα του Λούθηρου άρεσε πολύ και κάποιοι την μιμήθηκαν κυρίως στη Γερμανία και στη Βόρεια Ευρώπη. Ωστόσο, επειδή την εποχή εκείνη η εκκλησία απέφευγε εορτασμούς που μπορεί να θύμιζαν έθιμα που συνδέονταν με τον ειδωλολατρικό κόσμο, το στολισμένο έλατο, δεν μπόρεσε να ριζώσει.
Αλλά δυο αιώνες μετά , κατά τα μέσα του19ου αιώνα ο γερμανικής καταγωγής σύζυγος της Βασίλισσας Βικτωρίας, ο Αλβέρτος, ενθουσίασε την Αγγλική αυλή δίνοντας εντολή να μεταφερθεί ένα αειθαλές δένδρο στο σπίτι τους, στο παλάτι του Ουίσδορ, και να στολιστεί με χρωματιστά γυάλινα αντικείμενα και αναμμένα κεριά.
Το παλάτι, γιόρταζε την γέννηση του γιού τους, πρίγκιπα Εδουάρδου.
Ήταν τα Χριστούγεννα του 1841. Δώρα , όμορφα τυλιγμένα, τοποθετήθηκαν κάτω από το δέντρο, για να ξετυλιχτούν την παραμονή των Χριστουγέννων, όπως άλλωστε ήταν το έθιμο στην γενέτειρα του Αλβέρτου.
Αφότου ίσχυσε στην Αγγλία αυτό το γιορταστικό έθιμο, δεν άργησε να διαδοθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον Καναδά και σιγά-σιγά σε πολλές χώρες του κόσμου, με το σύμβολο του Βιγαδεζή -του άστρου που λέγεται πως έλαμψε στον ουρανό της Βηθλεέμ-να δεσπόζει στην κορυφή του στολισμένου δέντρου. Μα τι είδους άστρο να ήταν αυτό; Ένα αστέρι ασυνήθιστα λαμπερό, το δίχως άλλο και εδώ οι σύγχρονοι αστρονόμοι δίνουν πολλές και διαφορετικές ερμηνείες.Για τον απλό όμωςκόσμο η λάμψη ενός άστρου διαθέτει κάτι το μαγικό κι απόκοσμο, κι ονειρικό ταυτόχρονα , adastraperaspera , έλεγαν οι Ρωμαίοι με σκληρή δουλειά φτάνει κανείς ως τα άστρα. Γιατί είναι σύμβολα ελπίδας και ιδανικών και σχεδόν σ όλες τις προφορικές παραδόσεις των λαών συναντάμε θρύλους και δοξασίες, κι ας μη ξεχνάμε πως μέχρι σήμερα, όταν κάτι πάει καλά και νιώθουμε πως μας χαμογελά η τύχη , μιλάμε για το τυχερό μας αστέρι…
« Κι όταν γεννήθηκε ο Ιησούς στη Βηθλεέμ της Ιουδαίας, όπου βασίλευε ο βασιλιάς ο Ηρώδης ήρθαν στα Ιεροσόλυμα μάγοι από την Ανατολή και είπαν : Πού είναι ο νεογέννητος βασιλεύς των Ιουδαίων; Διότι είδαμε το άστρο του και ήρθαμε να προσκυνήσουμε. Σαν άκουσε ο Ηρώδης ταράχτηκε …. Κάλεσε κρυφά τους μάγους και εξακρίβωσε την ώρα που φάνηκε το άστρο…» (Κατά Ματθαίον Κεφ.Β)
Οι λαοί σέβονται και τιμούν τα άστρα , την αναπαράσταση άλλωστε των οποίων έχουμε σε πολλές και διαφορετικές θρησκείες.
Το χριστιανικό Χριστουγεννιάτικο άστρο συνήθως απεικονίζεται με πέντε ακτίνες , το άστρο του Δαυίδ έχει έξι , ενώ το μουσουλμανικό οκτώ .
Στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση της Ρωσίας, ο εορτασμός των Χριστουγέννων αρχίζει με την εμφάνιση του πρώτου άστρου την παραμονή των Χριστουγέννων. Ενώ τις Σκανδιναβικές χώρες , όπως και στη Γερμανία αλλά και την Ελβετία , ένα παιδί ντυμένο Αστέρι την παραμονή των Θεοφανίων, κρατώντας στο χέρι του ένα ραβδί που καταλήγει σε άστρο περιφέρεται στα σοκάκια . Πίσω του μια πολύχρωμη κουστωδία που χορεύει και τραγουδά για το τέλος του Δωδεκαήμερου, για τη δωδέκατη νύχτα, νύχτα μαγική που πολλά παράξενα μπορούν να συμβούν σύμφωνα με την Αγγλική παράδοση, όπως τόσο ποιητικά μας μεταφέρει την ατμόσφαιρα ο Σαίξπηρ στο ομώνυμο έργο του .
«Νύχτα τρελή , τι νοστιμιά έχει το άρωμα; Το αγέρι πώς φυσάει ;
Είμαι τρελός για είν όνειρο; Κι αν είναι πού με πάει ;
Μέσα στη λήθη βύθισε ω φαντασία, τον νου μου
Σαν είναι τέτοιο το όνειρο αιώνια να κοιμάμαι»
(Σαίξπηρ: Δωδέκατη Νύχτα μτφ. Βασίλη Ρώτα)
Είναι η ίδια νύχτα, που κατά την Ελληνική παράδοση , οι Καλικάντζαροι, Λυκοκαντζαραίοι, τα Τζόγια ή Παγανά , τα δαιμόνια που επί δώδεκα ημέρες τριγυρνούν ανάμεσά μας τρομάζοντας τους ανθρώπους με τα καμώματά τους, θα επιστρέψουν στον κάτω κόσμο
«Φεύγετε να φεύγουμε , χαθείτε να χαθούμε με τα άστρο της Ανατολής να μη συναντηθούμε» τσιρίζουν στο διάβα τους
Εκεί θα συνεχίσουν να πελεκάνε το δέντρο της γης πιστεύοντας πως κάποια ημέρα θα δουν τον κόσμο να γυρίζει ανάποδα.
Ίσως τελικά στους δυστοπικούς καιρούς μας να είναι οι μόνοι που τα χουν καταφέρει!
Τέλος , την ίδια νύχτα , τη Νύχτα των Μάγων κατά τη δική τους παράδοση , σε περιοχές της Λατινικής Αμερικής και του Μεξικού, το αστέρι των Χριστουγέννων το συναντούμε με τη μορφή πινιάτας. Πινιάτα, θα πει πανέρι και εδώ πρόκειται για ένα πανέρι , σε σχήμα άστρου γεμάτο με κάθε λογής δώρα και ζαχαρωτά που μεταφέρεται στα κεφάλια μιας χαρούμενης πομπής παιδιών . Στο τέλος της πομπής τα παιδιά ανοίγουν το καλάθι και μοιράζονται τα δώρα.
Θρύλοι και παραδόσεις συνδεδεμένες με την ανθρώπινη προσδοκία για ένα καλύτερο αύριο, για έναν ειρηνικότερο μέλλον , μηνύματα ελπίδας και ευχές για την αγάπη που θα ανθίσει και θα καρπίσει στις καρδιές των ανθρώπων, όπως στολίζεται κι ανθίζει και καρπίζει τούτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο που βρίσκεται στη καρδιά του σπιτιού μας , στην πλατεία του χωριού ή στο κέντρο της πόλης , αυτό είναι εν τέλει το μήνυμα του στολισμού του Χριστουγεννιάτικου δέντρου. Κι ίσως είναι αυτός τελικά ο λόγος που όλα τα μικρά παιδιά το περιμένουν με τόση λαχτάρα.
Γιατί είναι εκείνα τα ίδια, υπόσχεση ζωής, είναι εκείνα τα μικρά παιδιά, η αληθινή προσδοκία του καρπού που θα ανθίσει.
